नेपाललाई पर्यटकीय मुलुकको रूपमा चिनाउने धेरै क्षेत्रमध्ये अग्रणी रूपमा रहेको छ– पदयात्रा (ट्रेकिङ) पर्यटन । ट्रिप एड्भाइजर, लोन्ली प्लानेट, सीएनएन जस्ता संस्थाले पदयात्रा पर्यटनका प्रमुख गन्तव्यको सूचीमा हरेक वर्षजसो नेपाललाई समेट्नुले यसको महत्व उजागर गर्छ । करीब ७ दशकको इतिहास बोकेको नेपालको ट्रेकिङ व्यवसायमा महिलाको उपस्थिति पनि बढ्दै गएको छ । यो प्रवृत्तिको शुरुआतकी अग्रणी हुन् याङ्किला शेर्पा, जसले १९८० को दशकमै स्नो लियोपार्ड ट्रेक कम्पनी थालेकी थिइन् । शेर्पा २०६१ सालमा पर्यटन राज्यमन्त्री भइसकेकी छिन् । प्रस्तुत छ, ट्रेकिङ व्यवसायीहरूको छाता संस्था ट्रेकिङ एजेन्सिज एशोसिएशन अफ नेपाल (टान), महिला उद्यमी संघ, नेपाल माउन्टेनियरिङ एशोसिएशन लगायत संस्थामा समेत रहेर काम गरिसकेकी शेर्पासँग आर्थिक अभियानले गरेको कुराकानीको सार :
तपाईंको बाल्यकाल कस्तो थियो ?
९ वर्षको उमेरसम्म बाल्यकाल ओलाङचुङगोलामै बित्यो । सरकारी विद्यालयमा पढेँ । नेपाली भाषा कमजोर भएकाले धरानस्थित शारदा बालिका स्कुलमा ५–६ महीना पढेर दार्जिलिङ गएँ । त्यहाँ एक–डेढ वर्ष पढेँ । त्यसपछि काठमाडौंको सेन्ट मेरिज स्कुलमा पढेँ । त्यसबेला वर्षमा एकपटक २ महीनाको छुट्टीमा घर जान्थ्यौं । त्यस बेला गाउँ जान–आउन नै एक महीना लाग्थ्यो । धरानबाट ओलङ्चुङगोला पैदल जानुपर्ने भएकाले बाल्यकालमा पूर्वी नेपाल बुझ्ने अवसर पाएँ ।
सार्वजनिक पदमा के केमा काम गर्नुभयो ?
पर्यटन क्षेत्रमा आबद्ध भएकाले महिला उद्यमी संघ र ट्रेकिङ एशोसिएसनमा रहेर धेरै कुरा सिक्ने र बुझ्ने अवसर पाएँ । सो समयमा यस क्षेत्रमा संलग्न महिला निकै कम थिए । कम्पनी शुरू गर्नुअघि ८० को दशकमा यती ट्राभल्समा पनि १०–११ वर्ष काम गरेँ । त्यहाँबाट पर्यटनका विविध विषयमा ज्ञान/अनुभव हासिल भयो । यती ट्राभल्समा तत्कालीन राजपरिवारको स्वामित्व थियो । म त्यहाँ साधारण अधिकृत तहबाट जागीर शुरू गरेर कार्यकारी तहसम्म पुगेँ ।
त्यसपछि आफन्तसँग मिलेर स्नो लियोपार्डमा काम शुरू गरेँ । त्यतिबेला नै म ट्रेकिङ एशोसिएसनमा आबद्ध भएँ । त्यस बेला महिला संघमार्फत मलाई छात्रवृत्तिमार्फत अमेरिकामा पढ्न जाने अवसर मिल्यो । नेपाली पर्यटनबारे मैले अमेरिका गएर धेरै थाहा पाएँ । ट्रेकिङ एशोसिएसनको उपाध्यक्ष हुँदै अध्यक्षसम्म भएँ ।
त्यस बेला हामीलाई पर्यटक आए पुग्थ्यो । तर पर्यटकीय गतिविधिले हिमालय तथा पर्वतीय क्षेत्रमा परेको असरबारे थाहा थिएन । हिमाली क्षेत्रमा फोहोर/प्रदूषणसम्मको कुरा उठ्थ्यो । अमेरिकामा हुँदा प्राध्यापकले मलाई नेपालमा पर्यटन प्रवर्द्धनका लागि के आवश्यक छ भनेर सोध्नुभयो । मैले धेरैभन्दा धेरै पर्यटक आगमन हुनुपर्ने बताएँ । त्यसपछि उहाँले मलाई एउटा डकुमेन्ट्री देखाउनुभयो, जहाँ सगरमाथा क्षेत्रमा कोक, बियर जस्ता पेयपदार्थका बोतलको चाङ लागेको थियो । जुन वातावरण सुरक्षाका दृष्टिकोणले जोखिमपूर्ण मानिन्थ्यो । ट्रेकिङ एशोसिएशनमा पर्या–पर्यटन (इको टुरिजम)को विषयमा छलफल भयो । उक्त छलफल निकै सार्थक रह्यो । ट्रेकिङ व्यवसायमा आबद्ध श्रमिक, कर्मचारी लगायतसँग वातावरणमैत्री ट्रेकिङबारे वार्षिक रूपमा कार्यशाला गोष्ठी गर्यौं । नेपालमा दिगो पर्यटन प्रवर्द्धनका गतिविधिमा विदेशी संघसंस्थाले पनि सहयोग गरे ।
नेपाल माउन्टेरियङ एशोसिएसनमा कार्यकारी सदस्य तथा प्रमुख सल्लाहकारको रूपमा पनि काम गरेँ । स्नो लियोपार्डले वातावरणमैत्री ट्रेकिङ गर्दा व्यवसाय पनि बढेको छ । नेपालको हिमाल क्षेत्रको वातावरण संरक्षणमा नेपालीले भन्दा विदेशीले बढी चासो दिएका छन् । यस्ता क्षेत्रमा अहिले रुख कटानलगायत गतविधि कम भएको छ । ठाउँ ठाउँमा वातावरणमैत्री होटल तथा लज खुलेका छन् । तर पनि हामीले दिगो पर्यटन विकासका लागि अझै धेरै काम गर्न बाँकी छ ।
यस क्षेत्रमा पुर्याएको योगदानस्वरूप राष्ट्रिय तथा अन्तरराष्ट्रिय अवार्ड समेत पाउनुभएको छ । त्यसमा पनि धेरैजसो नेपालमा भन्दा बाहिर पाउनुभएको देखिन्छ । तपाईंहरूको कामलाई नेपालीले भन्दा विदेशीले बढी चिनेका हुन् ?
राम्रै काम गरे पनि नेपालमा सम्मान पाउन सजिलो छैन । अवार्ड पाउन ‘सोर्स–फोर्स’ लगाउनुपर्छ, आफ्नो मान्छे हुनुपर्यो । मैले त्यो गर्न सकिनँ त्यसरी अवार्ड लिन चाहिनँ । मलाई वल्र्डवाइल्ड लाइफ फण्डले ‘अब्राहम कन्जरभेसन अवार्ड’ दियो, जुन स्नो लियोपार्ड ट्रेकको नाममा पाएँ । यस्तै वल्र्डवाइड महिला उद्यमी महासंघले भारतको दिल्लीमा गरेको इन्टरनेशनल कन्फरेन्समा मलाई उत्कृष्ट महिला उद्यमीको रूपमा सम्मान गर्यो ।
सफलता पछाडिका दु:खको अनुभव पनि छन् ?
टानको अध्यक्ष हुँदा पुरुषहरूले अलि बढी निर्देशित गर्न खोज्थे । मेरो नेतृत्व कमजोर बनाउन खोजिन्थ्यो । तर मैले यी कुराको पर्वाह गरिनँ । म नियममा चल्ने मान्छे, शुरूदेखि नै नियमभित्र बसेर काम गरेँ । म र मेरो टीमले नेपालमा पर्यावरणमैत्री ट्रेकिङ प्रवर्द्धनको विषयमा जोड दियो । यस विषयमा डेलिगेसन नै गइयो । पर्यावरणमैत्री ट्रेकिङको विकास अवस्था बुझ्न सिक्किम गयौं । तर सिक्किमले यसमा भर्खर सिक्दै गरेको पाइयो । नेपाल भने धेरै अगाडि थियो ।
त्यतिबेला उक्त विषयमा गरिएको लबिङ तथा डेलिगेसनलाई मेरो संस्थाका अन्य पुरुष साथीहरूले मन पराएनन् । टानको १७ जनाको कार्यकारी समितिमा म अध्यक्ष थिएँ । उनीहरूले मैले ल्याउन खोजेको ‘इको ट्रेकिङ’को अवधारणा मन पराएनन् । तर म आफ्नो अठोट र पहलबाट कहिल्यै विचलित भइनँ । इमानदारीका साथ आफ्नो व्यवसाय चलाउँथेँ । सामाजिक विषयलाई प्राथमिकतामा राख्थेँ । यसमा पढेलेखेका कतिपय साथीहरूले सहयोग पनि गरे ।
जीवनमा अन्य केही कुरा खट्किएका छन् ?
म टानमा हुँदा महिला उद्यमी संघको सदस्य थिएँ, जहाँ मैले लघुकर्जासम्बन्धी नेतृत्व गर्दा श्यामवदन श्रेष्ठले धेरै सहयोग गर्नुभयो । त्यतिबेला मलाई यो सिक्न इण्डोनेशिया र इटाली पठाइयो । त्यहाँ अन्य देशका महिला उद्यमीलाई के कसरी सहयोग गरिँदो रहेछ भन्ने थाहा पाएँ । इण्डोनेशिया र मलेसियामा आदिवासी महिलाले कसरी व्यवसाय गर्छन् भन्ने अवलोकनको अवसर पनि मिल्यो ।
ट्रेकिङ व्यवसायको विद्यमान चुनौती के हो ?
अहिले जताततै सडक तथा बाटोको सुविधा पुग्यो । भौतिक विकासका पूर्वाधार बने, बन्दै छन् । तर नेपालमा वातावरण संरक्षण तथा दिगो पर्यटन प्रवर्द्धनमा चुनौती थपिएको छ, जुन चिन्ताको विषय हो । उदाहरणका लागि काठमाडौं उपत्यका र आसपासका क्षेत्रमा धेरै पर्यटकीय स्थल छन् । तर विकासका नाममा यस्ता क्षेत्रमा समेत जथाभावी डोजरको प्रयोग गरिएको छ । अव्यवस्थित प्लटिङ तथा शहरीकरण बढेको छ । यस्ता ठाउँमा पर्यटक जान मन पराउँदैनन् । पर्यटनमैत्री विकासमा राज्यको ध्यान पुगेको देखिँदैन । अर्को कुरा दूरदराजका क्षेत्र, जहाँ ट्रेकिङको राम्रो सम्भावना छ, त्यस्तो क्षेत्रमा समेत ‘डोजरे विकास’ बढेको छ । पदमार्ग नै मासिनेगरी सडक विस्तारले पदयात्रा व्यवसाय मात्र संकटमा परेको छैन, त्यहाँको वातावरण समेत जोखिममा छ । सडकले पदमार्ग छोटिँदा पर्यटन मजदूरदेखि स्थानीयको आयस्रोतमा समेत असर परेको छ । विगतमा यस क्षेत्रमा धेरैले रोजगारी पाएकोमा पदमार्ग प्रभावित हुँदा व्यवसायबाटै पलायन हुने अवस्था सृजना हुन थालेको छ । स्थानीय अर्थतन्त्रमा ठूलो योगदान दिएको ट्रेकिङ व्यवसायमा परेको संकटलाई सरकारले गम्भीर रूपमा लिनुपर्छ ।
यसलाई कसरी जोगाउन सकिन्छ त ?
मोटरबाटो बनाउँदा विशेषगरी पर्वतीय क्षेत्र र यसमा भएका पदमार्गलाई असर नपरोस् । स्थानीय युवाको आयस्रोतको राम्रो विकल्प हो ट्रेकिङ । ट्रेकिङ व्यवसाय नै सुक्यो भने धेरै मानिस बेरोजगार हुने अवस्था आउँछ । सरकारले यो यो व्यवसाय पनि नमर्ने र विकास पनि अगाडि बढाउने स्पष्ट मोडल अवलम्बन गर्नुपर्छ । ट्रेकिङ लगायत पर्वतीय पर्यटनको अर्को चुनौती जलवायु परिवर्तन पनि हो । जलवायु परिवर्तन र तापमान वृद्धि विश्वव्यापी चिन्ता र चुनौती बन्दै गएको छ । त्यसमा पनि हाम्रो जस्तो संवेदनशील पर्वतीय क्षेत्रमा यसको असर अहिले नै देखिन थालेका छन् । हिमालहरू कालापत्थरमा परिणत हुनु, समयमा हिमपात नहुनु, हिमताल फुट्ने जोखिम बढ्नु यसका केही उदाहरण हुन् । यसतर्फ सरकार र आम सरोकारवाला सबैको बेलैमा ध्यान जानु जरुरी छ ।
अन्त्यमा के भन्नुहुन्छ ?
महिलाको उद्यमशीलता विकास गर्दा एउटा समस्या के देखियो भने महिलालाई हामीले तालीम दियौं, शीप सिकायौं, उद्यमी बनायौं, तर उनीहरूले उत्पादन गरेका वस्तुको उच्च मूल्य शृंखला र बजारीकरणमा ध्यान दिएनौं । उत्पादित वस्तुको बजारीकरणमा ठूलो समस्या देखिएको छ । उद्यमी सबै महिलाले पढेलेखेका हुँदैनन् वा उनीहरूलाई बजारीकरणको धेरै ज्ञान हुँदैन । त्यस्ता महिलाका उत्पादनको बजार व्यवस्थापनमा राज्यले सघाउनुपर्यो । उत्पादनको बजार व्यवस्थापनमा सहजीकरण गर्नुपर्यो । सहुलियतपूर्ण कर्जामा सहज पहुँच हुनुपर्यो । अर्को हाम्रो स्वदेशी सामानको प्रयोगलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्यो । महिला उद्यमशीलताको विकास तथा विस्तारका लागि गर्नुपर्ने यस्ता काम धेरै छन् ।
